Manastir Dovolja-Premćani

Manastir Dovolja, sa crkvom posvećenom Uspeniju Presvete Bogorodice, smješten je na desnoj obali rijeke Tare kod sela Premćani, u zaseoku Dovolja, udaljen četrdeset pet kilometara južno od Pljevalja. Ktitor i vrijeme njegove gradnje još uvijek nisu pouzdano utvrđeni. Narodno predanje, koje je još 1905. godine u „Novoj iskri“ zapisao Stevan Samardžić, kaže daje Dovolja građena „za vrijeme Kosova“. Sa druge strane nikšićki nedeljnik „Nevesinje“ 1898. godine objavljuje članak u kome prenosi molbu sultanu Abdulu Hamidu Hanu II, potpisanu od 500 mještana, da dozvoli obnovu manastira Dovolja, zadužbinu slavnih Nemanjića, smješten u bregovima hercegovačkim, blizu Durmitora, u selu Dovolji. Isti izvor, još uvijek nepotvrđen ozbiljnijim naučnim dokazima, odnosno molba sultanu nastala u Pljevljima 20. marta 1898. godine, kaže: „Manastir je srednje veličine, njega je zidao Kralj Milutin Nemanjić pri kraju XIII vijeka“.

U istorijskim izvorima manastir Dovolja se pominje prvi put 1513. godine kada ga posjećuje mitropolit hercegovački Jovan, izdavajući tom prilikom jedan pisani dokument koji se i danas čuva u arhivi manastira Sveta Trojica, a kojim oslobađa manastir svih crvenih dažbina usled teške materijalne situacije, moleći svoje naslednike, buduće hercegovačke mitropolite, da tu njegovu odluku ne mijenjaju. Za datovanje manastira Dovolje mogle bi biti interesantne i pojedine molbe upućivane turskim vlastima još od 1536. godine, kojima se tražila obnova, tada već, „trošna crkva“. Molbe su uslišene tek 1545. godine i to nakon izjava dvojice muslimana kojima su posvjedočili da je „od davnina crkva od kamena“ postojala, te je te iste godine, crkva konačno i obnovljena. Očigledno, sagrađena od kamena a trošna, crkva je morala biti i mnogo stara, pogotovo u odnosu na 1536. godinu kada je njeno stanje iziskivalo hitnu obnovu, a svakako značajno starija i od vremena njenog življenja sa nagomilanim problemima materijalne prirode, kada je 1513. Godine zatekao nadležni hercegovački mitropolit Jovan prilikom svog obilazka. Takođe, izjava muslimana kao povjerljivih svjedoka, upućuje na zaključak da je bilo neophodno dokazivati da je crkva postojala u vrijeme prije dolaska Turaka, u ovom slučaju najkasnije do 1465.

godine kad su Turci uspostavili vlast na ovim prostorima. Dakle, očigledno je da se poštovao turski zakon o zabrani podizanja novih bogomolja i proširivanja starih u vrijeme poslije vladavine sultana Mehmeda Osvajača, odnosno da se dosledno sprovodio zakon o mogućoj obnovi starih bogomolja i to od istih materijala i u postojećim gabaritima.

Kroz svoju dugu i burnu istoriju više puta je rušen i spaljivan, pa iz pepela podizan.  Ipak, u najvećem dijelu svoje istorije važio je za bogat i ugledan manastir. Istorijski izvori iz 17. i 18. vijeka potvrđuju da je kupovao brojna imanja u svom užem i širem okru ženju, od kojih se preciznije pominje kupovina zemlje u Borisavljevici 1637. godine, vinograda u Kučinu 1665. i 1733. godine. Njegova imanja prostirala su se i do limske doline, današnje prijepoljske, pa čak i

pribojske opštine. Crkva Svetog Vasilija u Prijepolju podiguta je na dovoljskom zemljištu. Prepoznavao se i po bogatoj riznici koju su krasile mnoge dragocjenosti, rijetke knjige i vrijedni rukopisi. Mladi cetinjski vladika Petar II poklonio je 1835. godine Dovolji nekoliko bogoslužbenih knjiga koje je dobio na dar od ruskog cara Nikole I.

Istorijski izvori bilježe da su starješine manastira Dovolja znale i prodavati knjige drugim crkvama, odnosno manastirima, što ne isključuje mogućnost da se u pojedinim dijelovima svog istorijskog postojanja bavila i prepisivačkom đelatnošću manjeg obima. Tako je u vrijeme igumana Todora i proigumana Gerasima prodato jedno jevanđelje manastiru Sv. Đorđa, najvjerovatnije onom u Dobrilovini. Jedan zapis skraja XVIII vijeka bilježi da je unutrašnjost crve prosto sijala od zlata, srebra, odeždi, kandila, ikona i sličnog crkvenog mobilijara. Visok crkveni ugled doveo je do toga se Dovolji, najvjerovatnije, povjeri da blizu stopedeset godina, od kraja XVII, cijelog XVIII i početka XIX vijeka, čuva ćivot sa moštima Sv. Arsenija, naslednika Sv. Save na srpskom arhiepiskopskom prestolu. Svijest o snažnom kultu ovog srpskog sveca sačuvana je i danas u narodu, tako da mještani, naročito ljudi starije dobi, crkvu u Dovolji još uvijek znaju osloviti „Crkva Svetog Arsenija“, što je očigledna posledica ustaljenijeg korišćenja tog naziva u vrijeme boravka i čuvanja njegovih moštiju u Dovolji.

Postoje indicije koje ukazuju da je u Dovolji, možda, zamonašen budući srpski patrijarh, Arsenije Čarnojević III, u istoriji poznat kao predvodnik Velike seobe Srba 1690. godine. Poslednji put Dovolja je stradala 1875. godine, u vrijeme ustanka u Hercegovini, a nakon jednog velikog požara 1886. godine manastir je definitivno i napušten. Njegove dragocjenosti najvećim dijelom su stradale. Prenošenjem u druge manastire i crkve uspjelo se nešto malo i sačuvati. Na taj način jedan dio knjiga je sklonjen u Prijepolje, a dio manastirskih stvari u manastir Dobrilovinu. Drugi dio je ponio sa sobom ruski konzul u Sarajevu, Aleksandar F. Giljferding, zajedno sa zatečenim knjigama iz manastira Sv. Arhanđela Mihaila, kada je 1857. godine obilazio ove zapustjele manastire. Knjige se i danas čuvaju u arhivu Sankt Peterburga u Rusiji. Više od jednog vijeka prisutna je ideja o obnovi ovog značajnog srednjovjekovnog kulturno-istorijskog spomenika. Manastir Dovolju obišao je 1932. godine i ugledni profesor Đurađ Bošković, fotografisao ga i opisao postojeće stanje, a potom izradio skice sa predlogom njegove rekonstrukcije.

Konačno, 1999. godine Zavičajni muzej iz Pljevalja, zajedno sa Odborom za obnovu manstira Dovolja na čelu sa dr Slavenkom Terzićem, krčenjem u šumu zaraslih ostataka manastirskih zidina započeo je sa realizacijom projekta njegove obnove. Potom je uslijedila dvogodišnja kampanja sistematskih arheoloških istraživanja cjelokupnog unutrašnjeg dijela crkve i prostora oko crkve u pojasu od 1,5–2m, gđe je, između ostalog, istraženo i 57 grobova. Pronađen je crkveni pod od kamenih ploča, unutar apside, temelji starije apside, dva veća fragmenta živopisa na zapadnoj strani naosa, jedan površine 0,60 m2, a drugi 0,99 m2, kao i brojni manji fragmenati raznobojnog fresko maltera. Arheološkim iskopavanjima otkriven je i veći broj novčića, ogroman broj gvozdenih eksera i nagorelih drvenih građevinskih elemenata ostalih nakon izgorjele klisom prekrivene krovne konstrukcije, zatim fragmenata keramike, stakla, tankog bronzanog lima, bronzanih predmeta i slično. Istraživanjem iz 1999. i 2000. godine potvrđeno je da je crkva u Dovolji jednobrodna građevina dosta izduženog oblika, sa polukružnom apsidom, kupolom i pripratom.

Spoljašnja dužina joj je 18,5 m, a širina 6,5 m. U apsidi se nalaze tri polukružne niše, dok se četvrta nalazi na sjevernom zidu oltarskog istočnog traveja. Naos joj je sa tri para pilastara podijeljen na tri traveja. Istočni i centralni pilasteri služe kao oslonci kupole.

čni pilasteri su nešto uvučeniji, ali dosta širi od pilastara na kojim je počivala kupola. Sredinom unutrašnjeg lica ovih pilastera jasno se može uočiti spoj, odnosno da su pilastri u jednom momentu bili porušeni, kada je najvjerovatnije dozidana priprata.